Ngay từ khi ra đời, Đảng đã xác định - tập trung dân chủ là nguyên tắc tổ chức cơ bản, có vai trò trực tiếp chỉ đạo toàn bộ quá trình xây dựng, tổ chức, sinh hoạt và hoạt động lãnh đạo của Đảng; quy định cơ cấu, hình thức tổ chức đảng; thiết lập chế độ các cơ quan lãnh đạo của Đảng; đồng thời, xác lập nguyên tắc giải quyết các mối quan hệ trong nội bộ Đảng. Tập trung dân chủ là những vấn đề thuộc về quan điểm và nguyên tắc của Chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh mà Đảng và Nhà nước XHCN do Đảng lãnh đạo phải thực hiện nhất quán trong thực tiễn hoạt động của mình. Trong hơn 90 năm xây dựng và phát triển, kiên định nguyên tắc xây dựng Đảng kiểu mới theo nguyên lý của chủ nghĩa Mác - Lênin, từ tháng 10/1930 Đảng Cộng sản Đông Dương (nay là Đảng Cộng sản Việt Nam) đã khẳng định: “Tổ chức theo lối dân chủ tập trung” và nguyên tắc này tiếp tục được khẳng định trong các kỳ Đại hội của Đảng.

Suốt chặng đường gần một thế kỷ qua, Đảng Cộng sản Việt Nam trong từng giai đoạn cách mạng và mỗi nhiệm vụ cụ thể, nguyên tắc tập trung dân chủ luôn được đặc biệt coi trọng trong tổ chức, sinh hoạt của Đảng. Vì vậy, Đảng ta đã lãnh đạo dân tộc đi từ thắng lợi này đến thắng lợi khác.

- Luôn giữ vững nguyên tắc tập trung dân chủ: Nhờ thực hiện nghiêm nguyên tắc này, chế độ tập trung, kỷ cương, kỷ luật trong Đảng được giữ vững.

- Thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ trong việc ban hành các chủ trương, đường lối: Các chủ trương, chính sách của Đảng đều được công bố rộng rãi để cán bộ, đảng viên và các tầng lớp nhân dân cho ý kiến. Những quyết sách lớn của Đảng đều được tổ chức thảo luận rộng rãi, lấy ý kiến của đảng viên và tổ chức đảng từ cơ sở. Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật có quy định các dự thảo đều phải công bố công khai trên cổng thông tin điện tử hoặc các phương tiện truyền thông đại chúng để nhân dân góp ý.

- Thực hiện dân chủ trong sinh hoạt Đảng: Sinh hoạt chi bộ, các hội nghị Đảng được tiến hành dân chủ, bàn bạc công khai, quyết theo đa số, dân chủ trong Đảng ngày càng được mở rộng. Góp ý, phản ánh của đảng viên được các tổ chức Đảng lắng nghe và sửa đổi cho phù hợp. Nhiều quy định của Đảng được ban hành hoặc tiếp tục thực hiện có hiệu quả như: việc phê bình, chất vấn tại các hội nghị Ban Chấp hành Trung ương, Bộ Chính trị, Ban Bí thư, chất vấn và trả lời chất vấn trong Đảng; việc thực hiện chế độ thông báo, báo cáo của các cấp ủy, tổ chức Đảng; các quyết định kỷ luật đảng viên được bàn bạc công khai, dân chủ, quyết định theo đa số và thông báo rộng rãi. Tình trạng cục bộ, mất đoàn kết trong cán bộ được chấn chỉnh, những tổ chức cá nhân vi phạm bị xử lý kịp thời.

- Dân chủ trong công tác cán bộ: Công tác tổ chức và cán bộ, nhất là đánh giá tuyển chọn, bổ nhiệm cán bộ được tiến hành cơ bản công khai, dân chủ. Đặc biệt, để chuẩn bị tốt nhân sự cho đại hội đảng bộ các cấp và Đại hội XIII của Đảng, Bộ Chính trị khóa XII đã ban hành Quy định số 105-QĐ/TW, ngày 19/12/2017 về phân cấp quản lý cán bộ và bổ nhiệm, giới thiệu cán bộ ứng cử, trong đó xác định rõ quy trình 05 bước lựa chọn nhân sự với những quy trình dân chủ, chặt chẽ, phát huy trí tuệ và sự đồng thuận của tập thể.

Sự sụp đổ của mô hình XHCN ở Liên Xô đầu những năm 90 của thế kỷ XX là một sự kiện nổi bật, làm thay đổi căn bản cục diện chính trị thế giới, là một tổn thất đặc biệt to lớn của những người cộng sản. Trong đó, sai lầm nghiêm trọng nhất là xa rời nguyên tắc tập trung dân chủ trong quá trình cải tổ. Chính bởi vứt bỏ chế độ tập trung dân chủ trong vấn đề cán bộ, tiêu chuẩn chính trị, nguyên tắc tài - đức trong việc tuyển chọn, đề bạt cán bộ của Đảng dần bị thay thế bởi quan hệ quen thân, cho nên hiện tượng xây dựng ê kíp, kéo bè, kéo cánh trong Đảng trở nên phổ biến. Bài học đau xót về việc buông lỏng, xa rời, thực hiện không đúng nguyên tắc tập trung dân chủ của Đảng Cộng sản.

Văn kiện Đại hội XIII của Đảng cũng chỉ rõ: “...Thực hiện các nguyên tắc xây dựng Đảng, nhất là nguyên tắc tập trung dân chủ ở một số tổ chức đảng còn chưa nghiêm, thậm chí vi phạm”. Có những cấp ủy, tổ chức Đảng đã vi phạm nghiêm trọng nguyên tắc tập trung dân chủ, để xảy ra những sai phạm khuyết điểm kéo dài gây mất đoàn kết nội bộ, khiến cán bộ, đảng viên và nhân dân bất bình, bức xúc. Nguyên nhân mất tập trung dân chủ:

- Một số cấp ủy và cán bộ đảng viên chưa có nhận thức đúng về nguyên tắc tập trung dân chủ;

- Nguyên tắc tập trung dân chủ chưa được cụ thể hóa một cách đầy đủ, chính xác thành những tiêu chuẩn, quy định như là một cơ chế bắt buộc mọt tổ chức, mọi cán bộ, đảng viên phải chấp hành;

- Còn thiếu những quy chế cụ thể bảo đảm phát huy dân chủ, thực hiện đúng đắn nguyên tắc tập trung dân chủ;

- Một bộ phận cán bộ, đảng viên trong đó có cả cán bộ lãnh đạo chủ chốt tuy có nhận thức đúng về nguyên tắc tập trung dân chủ song không gương mẫu hoặc cố tình thực hiện sai lệch nguyên tắc này vì vụ lợi cá nhân;

- Công tác kiểm tra, giám sát ở nhiều tổ chức Đảng bị buông lỏng, việc thi hành kỷ luật đối với nhữung vi phạm chưa nghiêm túc, dẫn đến tình trạng coi thường kỷ cương, kỷ luật, cố tình vi phạm nguyên tắc này. Giải pháp thực hiện và giữ vững nguyên tắc tập trung dân chủ Nhằm khắc phục những hạn chế, bất cập để phát huy tốt hơn nữa nguyên tắc tập trung dân chủ, góp phần xây dựng Đảng trong sạch, vững mạnh, một số giải pháp cơ bản cần được tâm thực hiện để giữ vững nguyên tắc tập trung dân chủ:

- Thứ nhất, không ngừng nâng cao nhận thức cho cán bộ, đảng viên về tầm quan trọng của việc thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ.

+ Kết hợp giữa việc tổ chức bồi dưỡng của cấp ủy với việc động viên, khích lệ tự học tập, tự bồi dưỡng của từng đảng viên, làm cho mọi cấp ủy viên, mọi đảng viên nắm vững vị trí ý nghĩa tầm quan trọng, bản chất, nội dung cụ thể của nguyên tắc; có ý thức tôn trọng, tự giác, chủ động, kiên quyết đấu tranh bảo vệ và thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ.

+ Phải luôn xác định việc thực hiện tốt nguyên tắc này là một trong những yêu cầu quan trọng để xây dựng đoàn kết thống nhất trong các tổ chức Đảng, phát huy trí tuệ tập thể, tạo sự đồng thuận đối với những chủ trương, chính sách và các quyết sách được ban hành và thực thi.

+ Dân chủ phải dưới sự chỉ đạo của tập trung và tập trung trên tinh thần dân chủ. Kiên quyết khắc phục cả hai khuynh hướng: hoặc là áp đặt tập trung mà không lắng nghe dân chủ; hoặc là dân chủ quá trớn, dân chủ cực đoan không tuân thủ nghị quyết, Điều lệ Đảng và vi phạm pháp luật.

+ Các cấp ủy, tổ chức Đảng cần tổ chức cho cán bộ, đảng viên học tập nắm vững nội dung, bản chất của nguyên tắc tập trung dân chủ, đặc biệt là nắm vững quy định của Điều 9 – Luật lệ Đảng khóa XI về nội dung của nguyên tắc tập trung dân chủ và các quy định, hướng dẫn của trung ương Đảng về thực hiện nguyên tắc này; nghiên cứu làm rõ nội dung, yêu cầu của nguyên tắc tập trung dân chủ trong tình hình mới.

- Thứ hai, thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ phải nằm trong tổng thể thống nhất việc thực hiện đầy đủ và nghiêm túc những nguyên tắc tổ chức và hoạt động của Đảng.

+ Tăng cường công tác kiểm tra, giám sát thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ. Xử lý nghiêm minh, kịp thời những tổ chức đảng, đảng viên vi phạm nguyên tắc tập trung dân chủ, chấn chỉnh tổ chức và kiện toàn cán bộ lãnh đạo.

+ Kiểm tra, giám sát để hướng dẫn, giúp đỡ các tổ chức Đảng, đảng viên thực hiện đúng nguyên tắc tập trung dân chủ.

+ Quy định rõ chế độ báo cáo, tự phê bình của các cơ quan lãnh đạo. Thống nhất trong tổ chức Đảng về phương pháp, cách thức thảo luận, phê bình, cách làm việc, xử lý công việc, xử lý các mối quan hệ theo đúng nội dung và yêu cầu của nguyên tắc tập trung dân chủ.

+ Công khai hóa chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, quy trình, thủ tục công tác của các cơ quan lãnh đạo, các chức danh công tác.

+ Mỗi cấp ủy Đảng phải thực chất đề cao tự phê bình và phê bình trên tinh thần đồng chí, giúp nhau cùng tiến bộ, khắc phục tình trạng nể nang, né tránh hoặc lợi dụng dân chủ, lợi dụng quyền phê bình để bôi nhọ, hạ thấp uy tín của đồng chí mình, gây mất đoàn kết nội bộ.

- Thứ ba, cụ thể hóa, làm rõ nội dung, yêu cầu của nguyên tắc tập trung dân chủ trong tình hình mới. Vừa qua, do thiếu những quy định cụ thể bảo đảm thực hiện đúng nguyên tắc tập trung dân chủ, phát huy dân chủ trong Đảng nên tình trạng lúng túng hoặc vận dụng thực hiện tùy tiện còn xảy ra ở không ít nơi, vì vậy, Đảng chủ trương phải “tiếp tục hoàn thiện, cụ thể hóa, quy chế hóa nguyên tắc tập trung dân chủ”. Đối với các khâu, quy trình - từ việc ban hành các chủ trương, chính sách đến công tác cán bộ - cần cụ thể hóa bằng các quy trình, các bước tiến hành. Ban hành và thực thi các chỉ thị, nghị quyết cần đảm bảo tính thống nhất, đồng bộ, liên thông. Việc xây dựng những cơ chế cụ thể có hiệu lực, những quy định cụ thể để thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ cần được tiến hành từ Trung ương đến cơ sở, nhưng trước hết là từ Trung ương Đảng. Phương hướng chung là hoàn thiện, cụ thể hóa, quy chế hóa nguyên tắc tập trung dân chủ cho từng lĩnh vực, từng mặt công tác xây dựng Đảng.

+ Soạn thảo và ban hành quy chế làm việc đầy đủ, khoa học, chặt chẽ, cụ thể, thì tính khả thi cao, là cơ sở để thực hiện nghiêm túc nguyên tắc tập trung dân chủ, là căn cứ để đánh giá, nhận xét, kiểm điểm, giúp cho quá trình hoạt động lãnh đạo và xây dựng các tổ chức đảng có chất lượng tốt.

+ Xây dựng và ban hành các quy định nhằm cụ thể hóa nguyên tắc tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách, xác định rõ chế độ chức trách của lãnh đạo với chỉ huy các cấp. Có quy định cụ thể hóa về chế độ: thiểu số phục tùng đa số. Có kế hoạch chương trình cụ thể để tăng cường công tác kiểm tra của cấp trên với cấp dưới.

+ Thực hiện nghiêm túc chế độ bảo lưu, nghiên cứu các ý kiến, khiếu nại của đảng viên.

+ Hoàn thiện các quy chế công tác cán bộ. Xây dựng thành chế độ cán bộ đi cơ sở, bám sát cơ sở, chỉ đạo tại chỗ, chống quan liêu.

- Thứ tư, kiên quyết đấu tranh chống những luận điệu xuyên tạc, phủ nhận nguyên tắc tập trung dân chủ.

- Thứ năm, mở rộng dân chủ đi liền với tăng cường kỷ luật chặt chẽ, nghiêm minh trong Đảng.

+ Xây dựng các thiết chế, cơ chế cho phép phát huy sức mạnh của dân chủ, trước hết là bảo đảm thực hiện các quyền của đảng viên, nhất là quyền được thảo luận, chất vấn, phê bình, thông tin, bảo lưu ý kiến.

+ Xác định đúng những nội dung cốt lõi đảm bảo cho việc thực hiện dân chủ trong Đảng. Đồng thời với mở rộng dân chủ phải củng cố, tằng cường kỷ cương, kỷ luật trong Đảng. Mọi tổ chức Đảng và đảng viên phải thực hiện nhiệm vụ chấp hành chỉ thị, nghị quyết của Đảng, nói và làm theo nghị quyết của Đảng.

+ Kết hợp kiểm tra thường xuyên, định kỳ với kiểm tra bất thường, linh hoạt các hình thức kiểm tra cụ thể; bảo đảm thường xuyên nắm vững thực chất tình hình chấp hành nguyên tắc tập trung dân chủ, chấp hành nghị quyết, chỉ thị, quy định, quy chế của tổ chức đảng.

+ Kịp thời phát hiện, xem xét kết luận, xử lý bằng những hình thức kỷ luật thích đáng đối với những đảng viên có sai phạm trong chấp hành nghị quyết, hoặc có những lời nói, việc làm trái với quan điểm, với nghị quyết của Đảng; những hiện tượng độc đoán, chuyên quyền, hoặc tình trạng xuê xoa, giấu giếm khuyết điểm.

+ Xử lý nghiêm minh mọi hành vi vô tổ chức, vô kỷ luật không chấp hành nghị quyết, gây ra chia rẽ bè phái.

- Thứ sáu, nâng cao chất lượng sinh hoạt chi bộ, cấp ủy, vai trò của người bí thư.

+ Tham gia ý kiến, trình bày chính kiến cá nhân trong sinh hoạt đảng là nhiệm vụ bắt buộc với từng đảng viên, phải được quy định rõ ràng, trở thành một tiêu chí đáng giá, phân loại đảng viên, đánh giá kết quả hoàn thành nhiệm vụ và trách nhiệm, vai trò đảng viên trong công tác xây dựng Đảng.

+ Kiên quyết đấu tranh khắc phục hiện tượng dân chủ hình thức và mọi biểu hiện của tệ quan liêu, gia trưởng độc đoán trong tổ chức đảng.

+ Duy trì các cuộc họp phải đi đúng trọng tâm, phải biết lắng nghe, định hướng, khêu gợi vấn đề, phát hiện và kết luận vấn đề một cách chính xác, tránh kết luận chung chung, dung hòa các ý kiến cốt làm vừa lòng mọi người.

+ Người lãnh đạo phải rèn luyện ý thức dân chủ, bình đẳng trong tranh luận, thảo luận, khắc phục thói gia trưởng, coi thường hoặc gò ép, áp đặt ý kiến đối với đảng viên. Mọi chủ trương, biện pháp lãnh đạo đều phải được quyết định bằng trí tuệ tập thể, tránh cục bộ, bè phái, hoặc quan liêu, duy ý chí, dân chủ hình thức, độc đoán chuyên quyền. Nguyên tắc tập trung dân chủ được Lênin đề xuất từ năm 1901 đến nay đã hơn 120 năm vẫn còn nguyên giá trị. Theo Hồ Chí Minh, dân chủ và tập trung là hai mặt có quan hệ gắn bó và thống nhất với nhau. Từ khi trở thành Ðảng cầm quyền, Ðảng ta vẫn luôn kiên định và có bước phát triển mới trong việc phát huy dân chủ nội bộ, thực hành nguyên tắc tập trung dân chủ cả trong Ðảng và trong tổ chức, hoạt động của Nhà nước.

Hội nghị Trung ương 9, (khoá IX) của Đảng ta đã nhấn mạnh: phải thực hiện đúng đắn nguyên tắc tập trung dân chủ trên cơ sở thực hành dân chủ rộng rãi trong Đảng. Tập trung dân chủ là sự kết hợp chặt chẽ, hài hòa giữa hai mặt tập trung và dân chủ trong một mối quan hệ hữu cơ, biện chứng, chứ không phải chỉ là tập trung hoặc là dân chủ. Hai mặt đó tuy mâu thuẫn nhau nhưng lại bổ sung cho nhau, thống nhất với nhau làm thành một nguyên tắc hoàn chỉnh. Dân chủ là điều kiện, là tiền đề của tập trung, cũng như tập trung là cơ sở, là cái đảm bảo cho dân chủ được thực hiện. Thực tiễn đã chứng minh, ở đâu nguyên tắc tập trung dân chủ được cấp ủy, người chỉ huy và cán bộ, đảng viên hiểu một cách đầy đủ và thực hiện nghiêm túc, thì ở đó dân chủ được phát triển, tập trung càng vững chắc, sức mạnh của Đảng càng được khẳng định./.