Tiếp tục chương trình làm việc của Kỳ họp thứ 8, chiều ngày 26/10, Quốc hội thảo luận tại tổ về dự án Luật Điện lực (sửa đổi) và một số nội dung quan trọng khác. Bộ trưởng Bộ Công Thương Nguyễn Hồng Diên đã tham dự tại Tổ 4 (gồm các Đoàn ĐBQH: Hải Phòng, Tuyên Quang, Bà Rịa – Vũng Tàu, Ninh Thuận) và phát biểu làm rõ một số nội dung liên quan đến dự án Luật Điện lực (sửa đổi) mà các đại biểu quốc hội trao đổi.

Sửa đổi Luật Điện lực là đòi hỏi cấp bách

Báo cáo các đại biểu Quốc hội trong phiên thảo luận tại tổ, Bộ trưởng Bộ Công Thương Nguyễn Hồng Diên nhấn mạnh: Điện năng được xem như là bánh mì của nền kinh tế. Điện phải đi trước một bước để bảo đảm cho phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Luật Điện lực được ban hành từ năm 2004 và đã trải qua 4 lần sửa đổi (lần sửa đổi gần nhất là tháng 9/2023), nhưng cả 4 lần trước chỉ sửa đổi, bổ sung một số điều và giải quyết được một số vấn đề vướng mắc phát sinh. Đến nay nhiều quy định của Luật Điện lực hiện hành đã bộc lộ những bất cập, vướng mắc, không thể giải quyết được các vấn đề mới, quan trọng phát sinh trong thực tiễn.

Theo Bộ trưởng, trước đòi hỏi cấp bách về tăng trưởng điện năng theo quy hoạch, nếu không có những cơ chế bảo đảm, thông thoáng thì rõ ràng không thể thực hiện được. Bởi theo đến năm 2030 (tức là còn hơn 5 năm nữa) chúng ta phải đầu tư gấp hai lần số tổng công suất toàn hệ thống hiện nay, tương đương với mức 150.524 MW và đến năm 2050 (tức là còn 25 năm nữa), phải đạt gấp 5 lần hiện nay, tương đương với mức 530.000 MW trên phạm vi toàn quốc.

Ngoài ra, để đạt mục tiêu trung hòa carbon vào năm 2050 mà Việt Nam đã cam kết với cộng đồng quốc tế thì quá trình chuyển dịch năng lượng ở nước ta cũng đòi hỏi một hệ thống pháp luật liên quan đến lĩnh vực này phải rất thông thoáng, đồng bộ thì mới thực hiện được. Điều này đồng nghĩa Việt Nam phải phát triển năng lượng tái tạo, đồng thời phải chuyển đổi mạnh những nguồn điện có nguồn gốc hóa thạch từ điện than cho đến điện khí, bởi điện khí trong giai đoạn đến saunăm 2030 cũng không phát triển được nữa (do điện khí phát thải tới 40% so với điện than); hơn nữa, khí thiên nhiên cũng là nguồn không phải vô tận và giá của nguồn nhiên liệu này theo giá thị trường cũng khá cao. Điều này rất rủi ro khi Việt Nam không phải là quốc gia sở hữu nhiều sản lượng khí thiên nhiên để cung cấp cho các nhà máy điện.

Luật Điện lực cần phải sửa đổi toàn diện

Đề cập đến lý do cần sửa đổi toàn diện Luật Điện lực, Bộ trưởng Nguyễn Hồng Diên cho biết, Ban soạn thảo đã đề xuất với Chính phủ báo cáo Uỷ ban Thường vụ Quốc hội và được Ủy ban Thường vụ Quốc hội đồng thuận lấy tiêu đề của Dự án Luật là Luật Điện lực (sửa đổi), chứ không phải là sửa đổi, bổ sung một số điều.

Bởi thứ nhất, khi giám sát hoạt động điện lực và thực hiện Luật Điện lực, Uỷ ban Thường vụ Quốc hội đã ban hành Nghị quyết 937/NQ-UBTVQH ngày 13/12/2023, trong đó yêu cầu cần có quy định cơ chế tổng thể để giải quyết những bất cập, vướng mắc trong lĩnh vực điện hiện nay.

“Tổng thể thì chỉ có thể sửa một cách toàn diện chứ không thể sửa một số điều. Bởi vì sửa điều này được thì lại vướng điều khác. Do đó, cơ quan chủ trì soạn thảo tuân thủ Nghị quyết và triển khai theo quy định"- Bộ trưởng thông tin và cho biết thêm, trên thực tế, nhiều vấn đề xảy ra từ trước, tất cả những vấn đề mà cơ quan chức năng đã chỉ ra, chúng tôi đã cố gắng đưa vào trong Luật Điện lực (sửa đổi) để tháo gỡ vướng mắc.

Thứ hai, cơ quan chủ trì soạn thảo đề xuất phải sửa toàn diện Luật Điện lực hiện hành là vì Việt Nam hội nhập ngày càng sâu rộng với thế giới, cho nên việc phát triển lưới điện ASEAN và rộng hơn là khu vực Châu Á Thái Bình Dương đang diễn ra rất nhanh và mạnh mẽ. Nếu không sửa luật thì thu hút đầu tư rất khó.

Thứ ba, thời gian qua Đảng, Nhà nước đã có nhiều chủ trương, chính sách mới, nhưng trên thực tế, luật hóa chưa theo kịp. Ngay Nghị quyết 55-NQ/TW của Bộ Chính trị về định hướng Chiến lược phát triển năng lượng quốc gia của Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 và các nghị quyết sau này của Trung ương, chúng ta có quán triệt, có thể chế nhưng chưa tới tầm và hình như vẫn còn mâu thuẫn, chồng chéo giữa những luật này với luật khác. Rõ ràng là điện có đặc thù như vậy mà không ưu tiên để thực hiện theo Luật Điện lực thì việc triển khai các công trình điện sẽ vô cùng khó khăn.

Thứ tư, nhu cầu và điện năng của Việt Nam tăng phi mã, cho nên cần phải sửa đổi Luật Điện lực để tháo gỡ vướng mắc, khó khăn, giải phóng nguồn lực.

Thứ năm, nhiều loại hình nguồn điện như năng lượng tái tạo (điện mặt trời và điện gió) ở rất nhiều địa phương trong cả nước có tiềm năng để phát triển, nhưng nếu không có cơ chế đồng bộ, khả thi thì phát triển thêm sẽ tiếp tục bị vướng mắc. Do đó, phải thiết kế lại đồng bộ và ưu tiên những công trình về điện phải thực hiện theo Luật Điện lực.

Thứ sáu, rất cần có những cơ chế đặc biệt để quyết định các chủ trương đầu tư cho các công trình điện khẩn cấp.

Những công trình cấp bách đã quy định trong Luật Đầu tư, nhưng các công trình khẩn cấp chưa có. Ví dụ 10 năm nay chúng ta hầu như không có một dự án điện nguồn lớn nào cả, các nhà đầu tư “nhận phần để đấy”, có những dự án “nhận phần” đến 15-17 năm nay không triển khai nhưng thu thì cũng không được. Tuy nhiên, gần đây một dự án ở Quảng Bình được nhà đầu tư Thái Lan trả lại, nhưng để giao lại cho một doanh nghiệp của Nhà nước cũng không dễ.

Ngoài ra, hiện nay, Chính phủ cũng không có thẩm quyền quyết định những công trình khẩn cấp. Cho nên trong Luật Điện lực lần này phải thiết kế có quy định, trao cho các cấp có thẩm quyền (ở đây là Chính phủ), cơ quan hành pháp được quyết định những dự án khẩn cấp kể cả trạm, đường dây và các dự án nguồn, có như vậy mới đáp ứng được tiến độ theo Quy hoạch điện VIII.

“Luật Điện lực lần này sửa đổi căn bản những bất cập, vướng mắc phát sinh trong thực tế, kể cả vấn đề chế tài đối với các nhà đầu tư chậm tiến độ”- Bộ trưởng Nguyễn Hồng Diên cho biết thêm.

Trình Quốc hội xem xét, thông qua dự án Luật Điện lực (sửa đổi) tại một kỳ họp

Đề cập đến vấn đề trình Quốc hội xem xét, thông qua dự án Luật Điện lực (sửa đổi) tại một kỳ họp, Bộ trưởng Nguyễn Hồng Diên cho hay, Quy hoạch Điện VIII xác định đến năm 2030, chúng ta phải đạt gấp 2lần công suất hiện nay. Còn 5 năm nữa mà Luật Điện lực (sửa đổi) không được thông qua trong năm nay thì không có cách nào để thực hiện được.

Bộ trưởng lấy dẫn chứng về một dự án điện than (theo quy hoạch cũ mới được tiếp tục triển khai) cũng phải mất 5 - 6 năm. Dự án điện khí mất từ 7- 8 năm, nếu mà dự án điện hạt nhân khởi động bây giờ thì cũng phải mất khoảng 10 năm. Trong khi các nguồn hiện tại không còn dư địa kể cả thủy điện, điện than chỉ còn 5-6 dự án theo quy hoạch cũ.

“Do đó, nếu chậm một ngày ban hành Luật Điện lực (sửa đổi) thì sẽ phải chậm hằng năm cho việc triển khai. Điều này dẫn đến rủi ro mất an toàn điện năng và an ninh năng lượng điện của đất nước. Mặt khác, chúng ta phải chuyển đổi rất mạnh cơ cấu về nguồn để đạt net zero. Nếu không sửa Luật Điện lực thì năng lượng tái tạo không thể phát triển, nhà đầu tư không dễ vào”- Bộ trưởng Nguyễn Hồng Diên nhấn mạnh.

Tăng các Điều, Khoản trong dự thảo Luật Điện lực (sửa đổi)

Trước băn khoăn của đại biểu Quốc hội về dự thảo Luật Điện lực (sửa đổi) lần này tăng tới 60 điều so với luật cũ, Bộ trưởng Nguyễn Hồng Diên lý giải việc tăng các Điều, Khoản trong dự thảo Luật chủ yếu và thực chất là các quy định mới để mở đường cho việc phát triển mạnh mẽ tiềm năng năng lượng tái tạo của đất nước; phát triển thị trường điện cạnh tranh theo cơ chế thị trường, có sự quản lý của Nhà nước; bổ sung quy định việc đầu tư xây dựng công trình điện khẩn cấp nhằm bảo đảm an ninh cung cấp điện và chế tài xử lý nghiêm các dự án điện chậm tiến độ.

Bộ trưởng còn cho biết, trong dự thảo Luật Điện lực (sửa đổi) lần này đã làm rõ hơn thẩm quyền để quyết định chủ trương đầu tư của các loại hình nguồn điện. Chẳng hạn như điện gió ngoài khơi, đến giờ này không biết ai là cấp có thẩm quyền quyết định chủ trương đầu tư? không biết ai là người có thẩm quyền quyết định khảo sát đáy biển? khảo sát gió, cường độ, tần suất….

“Từ trước đến nay chúng ta chưa có nguồn điện này,bây giờ mới có, cho nên chúng ta phải đưa vào luật, do đó làm tăng điều, tăng chương”- Bộ trưởng Nguyễn Hồng Diên nhấn mạnh.

Cơ chế, chính sách đặc thù phát triển năng lượng tái tạo, năng lượng mới

Đề cập đến cơ chế, chính sách đặc thù để phát triển năng lượng tái tạo, năng lượng mới, theo Bộ trưởng Nguyễn Hồng Diên, đặc thù ở đây là đi ngược với Luật cạnh tranh, Luật Thương mại. Nếu là thương mại thì “lời ăn lỗ chịu”, cạnh tranh cũng là như thế. Nhưng đối với lĩnh vực điện lực, nếu không đưa ra sản lượng điện tối thiểu cho một loại hình nguồn điện (điện nền, điện khí, hay trong tương lai có thể là điện hạt nhân) thì không thể nào triển khai được.

Bộ trưởng lấy dẫn chứng, cho đến giờ, Quy hoạch, Kế hoạch điện VIII đã công bố đến hơn 1 năm nhưng các nhà đầu tư rất uể oải. 11/13 dự án đã chọn được nhà đầu tư nhưng nhà đầu tư vẫn chờ, nghe ngóng chứ không dám làm, bởi vì họ có làm thì cũng không tìm được các nguồn tài trợ về vốn. Cùng với đó, đầu tư một nhà máy với nguồn vốn rất lớn thì phải có phương án thu hồi vốn.

“Như vậy, dự thảo Luật Điện lực sửa đổi lần này phải giải quyết được bài toán là có cơ chế đặc thù và giao cho Chính phủ quy định cơ chế đặc thù. Cụ thể là quy định sản lượng điện tối thiểu, bao tiêu sản lượng điện tối thiểu cho những dự án điện nguồn, điện nền tập trung. Tiếp theo, phải chấp thuận giá khí theo giá thị trường và như vậy giá điện cũng phải theo giá thị trường. Cho nên, Luật lần này có quy định rất rõ, phát triển thị trường điện trên cả 3 cấp độ: Phát điện cạnh tranh, bán buôn cạnh tranh, bán lẻ điện cạnh tranh.Một số nguồn điện nền rất cần có những cơ chế đặc thù thì phải quy định”- Bộ trưởng Nguyễn Hồng Diên nhấn mạnh.

Ngoài ra, theo Bộ trưởng, những cơ chế, chính sách chủ đạo để xây dựng, phát triển thị trường điện cạnh tranh ở 3 cấp độ (cơ chế thị trường) nhưng phải có sự quản lý của nhà nước. Chúng ta khác với các nước, nhất là vấn đề giá sản xuất, giá kinh doanh điện, phí truyền tải, điều độ…

Bóc tách về giá điện

Liên quan đến giá điện, Bộ trưởng cho hay, thực tế giá điện của chúng ta hiện nay chưa phản ánh đúng, phản ánh đủ giá thành điện năng, chúng ta mới cơ bản tính được giá sản xuất ở thị trường giao ngay với so sánh với giá bán ra theo quy định của Nhà nước, một loại giá nhưng 6 bậc.

Bộ trưởng giải thích, thực tế giá, phí truyền tải điện rất lớn, đơn cử như hệ thống truyền tải từ Ninh Thuận kéo ra phía Bắc, ngoài chi phí đầu tư hệ thống truyền tải, chi phí hao hụt đường dây, chi phí điều độ vận hành hệ thống điện cộng vào mới ra giá sản xuất, giá thành điện năng. Nhưng thực tế, từ trước đến nay hệ thống truyền tải do nhà nước đầu tư, EVN hưởng lợi từ cơ chế này, giá và phí truyền tải có được tính trong giá thành điện năng nhưng tỷ lệ rất thấp, vào khoảng 5-7% trong cơ cấu giá điện, trong khi thực tế giá và phí truyền tải, điều độ, vận hành hệ thống điện phải chiếm khoảng 30%, điều này mới đúng bản chất của giá thành.

“Trong dự thảo Luật Điện lực sửa đổi lần này, cơ quan soạn thảo phải từng bước bóc tách, ngay cả cơ chế giá thì phải là giá điện 2 thành phần (giá điện năng và giá công suất). Như vậy, khách hàng không sử dụng điện nhưng đã tham gia vào lưới điện là phải trả một loại phí để duy trì an toàn, còn khách hàng dùng hết bao nhiêu thì trả bấy nhiêu”- Bộ trưởng chia sẻ và nhấn mạnh thêm, khung giá theo giờ thị trường cũng vậy. Lúc nắng nhiều thì giá điện rẻ, nhưng đến khi hết nắng, hết gió hoặc những lúc phải dùng nguồn điện nền giá cao thì phải chấp nhận giá cao.

“Phải từng bước bóc tách giá và phí truyền tải ra khỏi giá thành điện năng, chừng nào bóc tách ra được và cân đối tương đối phù hợp thì mới có nhà đầu tư trong lĩnh vực truyền tải”- Bộ trưởng Nguyễn Hồng Diên cho hay.

Ngoài ra, Bộ trưởng cũng cho biết, cơ quan soạn thảo sửa điểm 2, Điều 4 của dự thảo Luật từ tháng 9/2023 nhưng đến giờ không có một nhà đầu tư nào hỏi đến chuyện đầu tư về hệ thống truyền tải. Bởi họ thấy mức phí truyền tải rất thấp, trong khi đó, đầu tư rất cao và rủi ro vận hành hệ thống lại rất lớn, cho nên không ai làm.

“Do vậy chúng ta phải sửa, phải bóc tách từng bước giá và phí truyền tải, phí điều độ hệ thống điện ra khỏi giá thành điện năng, cân đối để làm sao đủ điều kiện, đủ sức hấp dẫn đối với các nhà đầu tư trong lĩnh vực này. Cùng với đó, cơ chế để có thể quyết định chủ trương đầu tư đối với những công trình điện khẩn cấp được phép chỉ định, được phép giao, nếu không thì rất chậm”- Bộ trưởng chỉ rõ.

Phân cấp phân quyền, quy định chi tiết quyền của Chính phủ để tháo gỡ nhiều vướng mắc

Liên quan đến cơ chế xử lý đối với dự án điện chậm tiến độ để bảo đảm an ninh năng lượng điện quốc gia, theo Bộ trưởng, hiện chúng ta chỉ có mỗi cơ chế theo Luật Đầu tư về xử phạt. Nhưng phạt cũng chẳng được bao nhiêu, trong khi cốt lõi là không đầu tư, không có điện, điều này ảnh hưởng rất lớn đến an ninh năng lượng quốc gia.

Bộ trưởng cho biết, trong dự thảo luật, có nhiều điều thuộc thẩm quyền của Chính phủ như các đại biểu nêu. Qua thảo luận đại biểu Quốc hội chuyên trách và góp ý của các Đoàn đại biểu, có đại biểu cho rằng, chưa đúng với nguyên tắc làm luật, tức là luật cũng không nên chi tiết quá.

Trả lời vấn đề này, Bộ trưởng cho rằng, quan điểm xuyên suốt từ đầu nhiệm kỳ Quốc hội khóa XV đến nay là không làm luật khung, luật ống. Gần đây, lãnh đạo Đảng, Nhà nước thống nhất chủ trương phải thay đổi tư duy làm luật, theo đó đẩy mạnh phân cấp, phân quyền, giao cho các cơ quan chức năng. Quan điểm mới được triển khai trong khi dự thảo Luật được xây dựng từ được gần 2 năm, do đó có những nội dung được quy định chi tiết đến thẩm quyền của Chính phủ.

“Những năm qua luật được vận hành có nhiều nội dung chưa điều chỉnh, trong khi các luật có liên quan khác có quy định nhưng không rõ ràng, thậm chí còn mâu thuẫn, chồng chéo với nhau. Thực tế đang đòi hỏi chúng ta phải có những quy định rất là linh hoạt”- Bộ trưởng Nguyễn Hồng Diên thông tin.

Để giải quyết được thực tiễn và thực hiện được các chủ trương, chính sách mới của Đảng, Nhà nước, trên thực tế Chính phủ đã phải ban hành các văn bản dưới luật như Nghị định, Nghị quyết, Quyết định để điều chỉnh, đặc biệt trong lĩnh vực năng lượng tái tạo, nay sửa Luật Điện lực sẽ được thực hiện một cách tổng thể và phải luật hóa những điều đã nêu trong các Nghị định, Nghị quyết, Quyết định của Quốc hội, của Chính phủ trước đây để cho minh bạch.

Bộ trưởng Nguyễn Hồng Diên khẳng định sẽ tiếp thu ý kiến của các đại biểu, cơ quan chủ trì soạn thảo sẽ thiết kế lại theo hướng chỉ đưa vào luật những điều khoản quy định thẩm quyền của Quốc hội, còn những nội dung chi tiết sẽ giao cho Chính phủ quy định, kể cả việc thí điểm đối với những vấn đề mới, những cơ chế, chính sách mới và báo cáo lại Quốc hội khi có điều kiện. Điều này đúng tinh thần cải cách, tinh thần mới trong làm luật. Sẽ có những văn bản dưới luật để cụ thể hóa điều này.

Đối với trình tự, thủ tục và thẩm quyền quyết định các dự án điện, Bộ trưởng cho biết, cơ quan chủ trì soạn thảo sẽ tiếp thu ý kiến các đại biểu về câu chữ hoặc không mâu thuẫn, chồng chéo với các luật khác. Sẽ nghiên cứu, thiết kế lại, bảo đảm đơn giản, thuận tiện nhưng không buông lỏng quản lý và các cơ quan được phân cấp, phân quyền nhiều hơn. Tinh thần Chính phủ và Bộ chỉ làm 3 việc: (i)Quy hoạch, kế hoạch, (ii) cơ chế chính sách và (iii) là thanh tra, kiểm tra. Còn cấp phép, cấp chủ trương đầu tư cơ bản là giao cho chính quyền cấp tỉnh, thành phố.

Bộ trưởng cũng đồng tình với ý kiến của đại biểu kiến nghị về sửa Luật Quy hoạch thì phải bổ sung quy hoạch điện cấp tỉnh, bởi nếu chỉ quy hoạch điện quốc gia sẽ dẫn đến mâu thuẫn và ách tắc. Bởi hiện nay chúng ta quy định là dưới 110kV, lưới điện là do địa phương quyết định.

"Giờ chúng ta chủ trương phát triển tối đa nguồn năng lượng tái tạo, như vậy trên địa bàn của một địa phương sau này dày đặc công trình điện, nếu chỉ có quy hoạch điện quốc gia mà không có quy hoạch điện địa phương sẽ rất khó thực hiện. Do vậy cần phải có quy hoạch điện của địa phương và phải đồng bộ với quy hoạch điện quốc gia”- Bộ trưởng chia sẻ.

Bộ trưởng khẳng định, cơ quan soạn thảo sẽ thiết kế theo hướng triệt để phân cấp, phân quyền áp dụng công nghệ trong quản lý, xóa bỏ cơ chế xin cho, thực hiện đúng chức năng là quản lý nhà nước trên 3 nội dung chính: Quy hoạch, kế hoạch, cơ chế chính sách và thanh tra kiểm tra.

Đồng thời, tiếp thu tất cả ý kiến các đại biểu, và sẽ cố gắng soi chiếu để đồng bộ với các quy định của pháp luật hiện hành.

“Tinh thần chung, Luật Điện lực phải được ưu tiên để áp dụng khi mà triển khai các dự án liên quan đến điện. Nếu như các dự án liên quan đến điện lại phải thực hiện đồng thời các quy định của các luật khác có liên quan, trong khi đó Luật điện lực đã có quy định cụ thể thì thật sự sẽ là rất khó khăn”- Bộ trưởng Nguyễn Hồng Diên nhấn mạnh.