Đây là nội dung được các chuyên gia bàn thảo tại Tọa đàm “Thực trạng ngành mía đường Việt Nam sau khi áp dụng biện pháp phòng vệ thương mại” do Cục Phòng vệ thương mại phối hợp cùng Tạp chí Công Thương tổ chức chiều 30/12 tại Hà Nội.

Khó chồng khó

Đường là một trong những ngành có lộ trình thực thi cam kết hội nhập dài nhất trong cam kết gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) và là một trong số bốn mặt hàng Việt Nam bảo lưu, duy trì, áp dụng biện pháp hạn ngạch thuế quan với hầu hết các hiệp định thương mại tự do (FTA) đã ký kết không cam kết mở cửa thị trường.

Riêng với Cộng đồng kinh tế ASEAN, đường là mặt hàng có thời hạn cắt giảm thuế lâu nhất, thậm chí Việt Nam xin lùi thời hạn cắt giảm thuế thêm 2 năm so với cam kết ban đầu.

Năm 2020, Việt Nam bắt đầu thực thi cam kết trong Hiệp định Thương mại hàng hóa ASEAN (ATIGA) đối với ngành mía đường với thuế nhập khẩu ở bước 5%, từ đó được nhập khẩu từ các nước ASEAN; trong đó chủ yếu từ Thái Lan đã tạo nhanh chóng.

Theo thống kê, năm 2020, nhập khẩu đường từ Thái Lan đạt gần 1,5 triệu tấn, tăng 330 % so với năm 2019. Đặc biệt, đường nhập khẩu từ Thái Lan với khối lượng lớn và giá rẻ đã gây ảnh hưởng đến ngành sản xuất trong nước.

Hiệp hội Mía đường Việt Nam cho biết, trước khi ngành đường thực thi, Việt Nam có 41 nhà máy sản xuất đường. Tuy nhiên, đến năm 2010 nhiều nhà máy thua lỗ, có nơi phải đóng cửa.

Diện tích trồng mía bị thu hẹp đáng kể do thu nhập từ cây mía không đảm bảo cuộc sống của người nông dân. Hơn nữa, có những dấu hiệu cho thấy đường Thái Lan bán với giá rất rẻ do bán phá giá và nhận được trợ cấp từ Chính phủ Thái Lan.

Việc áp dụng biện pháp phòng vệ thương mại đối với một số sản phẩm đường mía có xuất xứ từ Thái Lan nhập khẩu vào Việt Nam đã làm giảm tốc độ cạnh tranh không bình đẳng của đường Thái Lan đối với ngành sản xuất trong nước

Trước tình hình đó, 6 nhà máy đường với đại diện là Hiệp hội Mía đường Việt Nam đã nộp hồ sơ yêu cầu áp dụng biện pháp chống bán phá giá, chống trợ cấp đối với sản phẩm đường mía xuất xứ từ Thái Lan.

Sau quá trình điều tra kỹ lưỡng, ngày 15/6/2021, Bộ Công Thương đã ban hành quyết định áp dụng bước thuế phòng vệ thương mại là 47,64% đối với một số sản phẩm đường mía có xuất xứ từ Thái Lan nhập khẩu vào Việt Nam.

Do bị áp dụng biện pháp phòng vệ thương mại, lượng đường nhập khẩu Thái Lan từ tháng 3 năm 2021 giảm tới 75%. Điều này làm giảm tốc độ cạnh tranh không bình đẳng của đường Thái Lan đối với ngành sản xuất trong nước, từ đó giúp giá được sản xuất trong nước tăng lên. Giá thu mua mía của nông dân cũng tăng thêm từ 100.000- 200.000 đồng/tấn.

Đây là giải pháp hiệu quả để từng bước phục hồi vùng nguyên liệu của người nông dân và các doanh nghiệp sản xuất mía đường, đồng thời giảm áp lực cho các doanh nghiệp mía đường trong nước.

Ông Chu Thắng Trung, Phó Cục trưởng Cục Phòng vệ thương mại (Bộ Công Thương) cho biết, trong bối cảnh tự do hóa và toàn cầu hóa, các cam kết cắt giảm thuế và thuế nhập khẩu của các quốc gia ngày càng giảm xuống, nhất là khi Việt Nam và một số nước tham gia vào các FTA, thuế nhập khẩu nhiều mặt hàng thậm chí còn giảm và xóa bỏ hoàn toàn. Điều này khiến cho mức độ cạnh tranh giữa hàng nhập khẩu và hàng hóa sản xuất trong nước ngày một tăng lên.

Với các hoạt động cạnh tranh này, Việt Nam có nhận thức chung và ủng hộ những hoạt động cạnh tranh sòng phẳng, lành mạnh giữa hàng nhập khẩu với hàng hóa sản xuất trong nước để làm sao mà sử dụng tốt nhất nguồn lực hiện tại của quốc gia.

Tuy nhiên, cũng có một số trường hợp và có hiện tượng, tức là hàng hóa nhập khẩu có những hành vi cạnh tranh không công bằng, không sòng phẳng với hàng hóa sản xuất trong nước, gây thiệt hại cho ngành sản xuất trong nước.

Ông Nguyễn Văn Lộc - Tổng Thư ký Hiệp hội mía đường Việt Nam cho hay, Việt Nam bắt đầu thực thi cam kết ATIGA đối với đường từ thời điểm ngày 1/1/2020 và ngay tháng 2/2020 đã có một lượng đường nhập khẩu rất là lớn tràn vào Việt Nam.

Lượng đường này gấp đôi lượng đường trong nước sản xuất vào vụ ép năm 2019/2020, lượng thì lớn mà giá rất rẻ, giá đường chỉ xấp xỉ giá các nhà máy mua mía. Với lượng lớn, giá rẻ nên lượng đường nhập khẩu này hoàn toàn làm chủ thị trường và dìm giá đường trong nước xuống rất thấp.

Do giá thấp, đường không bán được, chuỗi sản xuất nhà máy - nông dân đứt đoạn, nhà máy không có tiền trả cho nông dân, nông dân buộc phải giảm trồng mía, chuyển trồng cây trồng khác dẫn đến diện tích mía thu hẹp, nhà máy đóng cửa ngành mía đường Việt Nam đứng trước nguy cơ xóa sổ.

Chia sẻ thêm về vấn đề này, ông Võ Văn Út - đại diện nông dân trồng mía tại Phú Yên cho biết, những năm qua bà con nông dân rất khó khăn và điêu đứng vì diện tích cây mía giảm dần qua từng năm. Hơn nữa, mía là cây chủ lực của miền núi tỉnh Phú Yên, nếu so với các loại cây trồng khác đầu ra không ổn định, cây mía là sản phẩm được các nhà máy đã bao tiêu nên khi chặt xuống thu hoạch là đã thuộc hợp đồng thu mua.

Thế nhưng, thời gian vừa qua, ngoài khó khăn do thiên tai nên giá thu mua quá thấp khiến bà con nông dân trồng mía bị thất thu, một số bà con giảm diện tích trồng mía. Nguyên nhân do sản phẩm đường Thái Lan nhập khẩu tràn vào với giá rẻ, các nhà máy đường không bán được với giá cũ mà phải giảm giá bán nên họ chào giá thu mua cây mía với bà con nông dân giá thấp hơn. Điều này đã tác động tiêu cực đến các nhà máy cũng như ảnh hưởng trực tiếp tới bà con nông dân trồng mía.

Doanh nghiệp cần phải nâng cao khả năng cạnh tranh của chính mình để có thể thích nghi với bối cảnh hội nhập kinh tế tốt hơn và phát triển bền vững

Áp thuế phòng vệ, ngành đường có "thoát hiểm"?

Thống kê từ Cục Phòng vệ thương mại cho thấy, tính cho đến thời điểm hiện tại, Việt Nam đã tiến hành điều tra phòng vệ thương mại tổng cộng là 25 vụ việc; trong đó, có 15 vụ việc chống bán phá giá, 6 vụ việc tự vệ, 1 vụ việc chống trợ cấp và 2 vụ việc lẩn tránh biện pháp phòng vệ thương mại.

Theo ông Nguyễn Văn Lộc, biện pháp phòng vệ thương mại mà Việt Nam vừa qua đã triển khai trong lĩnh vực mía đường có 3 tác dụng tích cực. Chẳng hạn khi áp dụng biện pháp phòng vệ thương mại và trong mía đường là biện pháp điều tra, biện pháp chống bán phá giá, chống trợ cấp phải thực hiện thông qua điều tra nhiều đối tượng, nhiều thành phần.

Ngoài ra, việc này có tác dụng là chặn đứng sự suy thoái của ngành ngay từ khi bắt đầu công bố điều tra. Theo ghi nhận từ Hiệp hội, ngay khi công bố điều tra lập tức giá đường bắt đầu nâng dần lên, diện tích trồng mía không tiếp tục giảm nữa.

Đặc biệt, giá đường của Việt Nam bắt đầu tiệm cận giá các nước trong khu vực và đến nay, giá mía mà ngành mía đường Việt Nam đang mua cho nông dân bằng giá mua mía của nông dân Indonesia, Philippines được hưởng.

Ông Nguyễn Hồng Minh - Tổng Giám đốc Công ty cổ phần mía đường Sơn Dương nhấn mạnh, kể từ năm 2020 đến vụ mía 2020/2021 khi khởi xướng việc phòng vệ thương mại, chống bán phá giá, chống trợ cấp đường từ Thái Lan, nhận thấy giá đường đã có dấu hiệu tăng lên, công ty bắt đầu cũng có những tích cực ban hành những chính sách về phát triển vùng nguyên liệu như tăm, lá mía và những chính sách đầu tư.

Tuy nhiên, hiện nay công ty cũng nhìn nhận có những dấu hiệu từ việc lẩn trốn lẩn tránh thuế, chống bán phá giá, chống trợ cấp diễn ra các nước ASEAN khác mà thay vì là Thái Lan. Vì thế, công ty mong muốn có những biện pháp để chống bán phá giá từ các nước ASEAN. Nếu sự việc tiếp diễn sẽ là mối đe dọa và rất cần có biện pháp phòng vệ thương mại đối phó với hiện tượng này.

Nhằm đảm bảo môi trường cạnh tranh công bằng, ông Chu Thắng Chung khuyến cáo, bên cạnh những nỗ lực từ phía cơ quan quản lý Nhà nước trong việc hỗ trợ và giúp đỡ cho ngành đường phát triển, doanh nghiệp nên chủ động hơn trong việc sử dụng hiệu quả các công cụ phòng vệ thương mại.

Cùng với đó, doanh nghiệp cần phải nâng cao khả năng cạnh tranh của chính mình để có thể thích nghi với bối cảnh hội nhập kinh tế tốt hơn và phát triển bền vững.